Oskar Kolberg. Krakowskie

Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga. Tom 5. Krakowskie. s. 315-330. Źródło: Polona.pl

Zurawie, zurawie

Wersja I z Czyżówki ze sznurem:

Wybieramy “Zurawia” wyliczanką:

Jedzie karetka dzwönek dzwöni,
zgadnij pani, ile kłöni?
-Piyńć!
Ros, dwa, czy, śtyry, piyńć!

Wybrany wyliczanką Zuraw stoi w środku i wymachuje sznurkiem (biczem) nisko przy stopach, biegających dookoła ‘Cyzycan’, a biegają tak, żeby ich sznurek nie dosięgnął (można zadać różne sposoby okrążania zurawia przy każdej zwrotce – krok cwału, podskokami). Śpiewają:

Zurawie, zurawie pło zielöny trowie
A wy Cyzycanie, cegło wy tu kcecie
Nima pöna w domu, ani jegło syna
Płojechoł do Rzyma pło butelke wina
Pło butelke wina i pło drugöm miodu
Zeby tu ni mieli Cyzycanie głodu.

Dopiero wtedy trzaska biczem w ziemię i recytuje powoli:

Rzymłowie zatarci i sablöm zaparci! Łup cup!

Pozostałe dzieci muszą czym prędzej usiąść koło siebie (tu można zadać jakieś ustawienie, np w kole, w dwuszeregu, w półkolu, stojąc po krakowsku ipt.). Kto nie zdąży, musi wykupić się fantem lub zastępuje zurawia.

Wersja II z Czyżówki z łapaniem

Podobnie jak w wersji I, dzieci wybierają zurawia, który wchodzi do środka koła. Podczas śpiewu zuraw przemieszcza się w przeciwnym kierunku niż koło. Po wyśpiewaniu zwrotek, zuraw wykrzykuje:

Rzymłowie zatarci i sablöm zaparci! Łup cup!

Po czym następuje gonitwa. Kto zostanie złapany, ten zostaje kolejnym zurawiem.

Wersja z Modlnicy

/wspominana także przez Gołębiewskiego, tekst J. Konopka PL.str63/
Zebrani na polu chłopcy, składają razem swoje czapki. W środku wybrany wylicznanką Żuraw, pilnuje czapek z biczem (kijkiem) w ręce. Pozostali tańczą w koło, trzymając się za ręce. Po prześpiewaniu piosenki, rzucają się do swoich czapek i każdy stara się zabrać ich jak najwięcej, a przynajmniej swoją własną. Żuraw bije ich po rękach, przeszkadzając w zabraniu czapek. Kto żadnej czapki nie pochwycił musi ją wykupić fantem.

Zórawie, zórawie, po zielonej dąbrowie
a wy dąbrowianie, cego wy tu chcecie?
Niyema pana w doma /ani jego syna/
pojechał do Rzyma po barełkę wina
po barełkę wina i po drugą miodu,
zeby nie bywało w nasyj wiosce głodu

Rzymowie zatarci i sablą zaparci!

Wersja z Zabierzowa

Wybrany wyliczanką żuraw stoi w środku i wymachuje sznurkiem (biczem) nisko przy stopach, biegających dookoła ‘dąbrowian’, a biegają tak, żeby ich sznurek nie dosięgnął. Żuraw woła:

Zarowie, zarowie, po zielony dąbrowie,
a wy dąbrowianie, cego wy tu chcecie?
Nima pona w doma, pojechał do Rzyma,
po butelke wina, i po drugą miodu,
zeby tu ni mieli Zabierzowianie głodu

Dopiero wtedy trzaska biczem w ziemię mówiąc – “Łup, cup” i recytuje powoli: “Juz furtka zawarta i gnojem zaparta!” Pozostałe dzieci muszą czym prędzej usiąść koło siebie (tu można zdać jakieś ustawienie, np w kole, w dwuszeregu, w półkolu, stojąc po krakowsku itp.). Kto nie zdąży, musi wykupić się fantem lub zastępuje żurawia.

Czyżyku czyżyku, ptaszku maleńki

Wybrany wyliczanką Cyzyk wchodzi do środka koła utworzonego przez pozostałe dzieci. Śpiewają wspólnie. Cyzyk pokazuje co się dzieje z makiem, a dzieci powtarzają ruch.

Cyzyku, cyzyku, ptosku malyńki
Cyś widzioł, cyś słysoł, jak siejöm mak?
Łoto tak, łoto tak, tak siejöm mak
Łoto tak, łoto tak, tak siejöm mak …..

Przy drugim powtórzeniu melodii refrenu Cyzyk wybiera spośród dzieci swojego następcę i zamienia się z nim miejscami.

W kolejnych zwrotkach zamiast sieją wstawia się: rośnie, kwitnie, dojźroł, łömiöm, jedzöm.

Wersja z otańczeniem Cyzyka.

Dzieci zamiast stać podczas śpiewu, przemieszczają się w następujący sposób:
w pierwszej zwrotce we wspólnym kole w I kierunku tańca
w drugiej zwrotce obracają się w miejscu w parach (jeśli jakieś zostanie samo, to obraca się samo)
w trzeciej zwrotce we wspólnym kole w II kierunku tańca
w czwartej zwrotce ponownie w parach
w kolejnych zwrotkach cykl zaczyna się od początku.

Panie Sit

Niegdyś powszechna zabawa w krakowskim. Poniżej podajemy wersję opracowaną na podstawie zapisów Kolberga (Oskar Kolberg T5-I Krakowskie, str 319) typu “chodzi lisek koło drogi” oraz wersję typu “komórki do wynajęcia” zapisaną przez J. Kuczarbinę i M. Grzebielichowską (“Mało nas, mało nas….” mel str 180, opis str 94). W trakcie nauki tekstu zabawy należy wytłumaczyć dzieciom trudne wyrazy.

Wersja I – typu “chodzi lisek koło drogi”

Dzieci wybierają wyliczanką Pana Sita. Przykładowa wyliczanka: /Krystyna Pisarkowa “Wylicznaki Polskie”, Ossolineum, 1988/

Siedzi baba na cmentarzu, trzyma nogi w kałamarzu*.
Przyszedł duch, babę w brzuch. Baba fik, a duch znikł.

Dzieci siadają po trurecku w kole. Żeby koło było zwarte, można im zadać ‘test kolan’. Oznacza to, że każde kolano musi dotykać kolana sąsiada. Wtedy uformuje się piękne kółeczko. W pierwszej części śpiewanej Pan Sit okrąża kółko zadanym krokiem, może to być krok chodu, podskoki, a jeśli dzieci już poznały kroki krakowskie można im zadać kulawy albo cwał. Siedzące dzieci śpiewają i klaszczą w ręce w rytmie melodii:

– Panie Sit Panie Sit, pożycz że mi sitka,
tylko nim osieje kosz jarego* żytka

W drugiej części dzieci przestają klaskać, tylko dają dłonie za plecy. Pan Sit kontynuuje okrążanie, ale już zwykłym krokiem chodu (kroki w rytmie ćwierćnut) i recytuje lub śpiewa:

– A mój tata to był majster, ja se już nie taki,
bo mój tata robił sitka, ja robie przetaki*!

Na słowie ‘przetaki’ Pan Sit staje za osobą, na którą wypadło. Dopiero kiedy klepnie ją w dłoń rozpoczyna się gonitwa, ale krokiem sprzed recytacji. Ważne jest, żeby zadać krok, ponieważ dzieci angażując się w grę, często ślizgają się na posadzce sali gimnastycznej i przewracają. Natomiast uregulowanie kroku gonitwy służy jednocześnie ćwiczeniu różnej prędkości kroku w tym samym tempie, jak i zabawie.

Gonitwa polega na tym, że Pan Sit okrąża koło, by jak najprędzej podsiąść klepniętą osobę. Ta zaś go goni. Jeśli go nie przegoni w wyścigu, to sama zostaje nowym Panem Sitem.
Podczas gonitwy pozostałe dzieci klaszczą w rytmie ćwierćnutowym.

Wersja II – typu “komórki do wynajęcia”

Na obwodzie koła zaznacza się miejsca dla wszystkich uczestników zabawy. Może to być butelka wody, albo buty, jednak wtedy trzeba wytłumaczyć dzieciom, że ich miejsce jest tam, gdzie akurat stoją, a nie koniecznie przy ich bucie. W środku wyliczanką wybrany staje Pan Sit i podczas pierwszej części stoi lub chodzi w środku koła. Wszyscy śpiewają stojąc na swoich miejscach:
I cz.:
Jeśli wyliczono chłopca:

Panie Sit Panie Sit, pożycz że mi sitka,
tylko nim osieje kosz jarego żytka

jeśli wyliczono dziewczynkę:

Moja pani, moja pani, pożyczaj mi sita!
Jeno se osieję mały kąszczek* żyta!

Pan Sit odpowiada

– A mój tata to był majster, ja se już nie taki,
bo mój tata robił sitka, ja robie przetaki!

Na znak przez Pana Sita wszyscy opuszczają błyskawicznie swoje miejsce i biegną naokoło. Może to być klaśnięcie, tupnięcie, okrzyk, ważne, żeby umówić ten znak przed zabawą. Każdy powinien przebiec jak najszybciej i stanąć na swoim poprzednim miejscu. A w tym czasie pan Sit zajmuje czyjeś miejsce. Czyje miejsce zostało zajęte, ten zostaje nowym Panem Sitem.

Wyrazy trudne:
* kałamarz – niewielkie naczynie na pióra pisarskie lub atrament
* jare żytko – wysiewane na wiosnę
* przetak – rodzaj sita z dużymi otworami, służący zwykle do odsiewania, oczyszczania ziarna
* kąszczek – mała ilość

“Skryj a nie ukazuj” (Gaduła)

Wariant zabawy popularnej w całej Polsce, inaczej nazywanej Złota kula – Gadaj gaduła (J. Gorzechowska, M. Kuczarbina “Mało nas, mało nas…”; str 45, mel. 163; O. Kolberg T5-I str 321). Polega na odgadywaniu, u kogo został ukryty cenny drobiazg, np. mała monetka, kamyczek, szklana kulka itp. Krakowska wersja jest rozbudowana o drugą część, w której dzieci walczą o ‘złotą kulę’ w formie przeciągnia kija lub liny.

Dzieci siadają rzędem lub w kółku obok siebie, każdy ma ręce przy sobie dłoń w dłoni złożoną. Wyliczone dziecko, nazwijmy je Centkeim, staje przed nimi twarzą do nich i ma pieniążek, mały kamyczek w garści. Za tą osobą stoi kolejna wyliczona nazywana Gadułą, nieco dalej, obrócona plecami do wszystkich.

Centek obchodzi wszystkich siedzących po kolei i udaje, że każdemu wręcza pieniążek, mówiąc:

– Skryj, a nie ukazuj!

A tak naprawdę daje go tylko jednemu. Jak już obejdzie wszystkich, odwraca się do Gaduły i recytuje:

– Gadaj gaduła, gdzie moja złota kula?

Gaduła odpowiada:

– Ja bym rada gadała, by mi najświętsza Panienka kazała, przez morze jadący, swojej złotej kuli szukający

Gaduła zwraca się do uczestników zabawy:

– Oddajże mi moją złotą kulę!

Jeśli Gaduła odgadnie, kto ma ukryty pieniążek, zabiera go do swojej drużyny i ten nowy w drużynie zajmuje miejsce Gaduły. Jeśli Gaduła nie zgadnie, to wskazane dziecko wchodzi do drużyny Centka i teraz ono chowa. Zabawa trwa do tej pory, aż obie drużyny będą miały po tyle samo osób. Jeśli jest nieparzyście, to ostatnia osoba zostaje ‘sędzią’.

Następnie dzieci kładą patyk (linę) na ziemi i stają drużynami po obu końcach. Wyliczona osoba, jako pierwsza przechodzi po kiju, a inni wygłupiają się i robią miny. Jeśli przechodzący się roześmieje, to nazywają go Diabłem, jeśli nie, to Aniołem. I kolejni tak przechodzą, aż się posegregują. Ci, którzy się zaśmiali idą do drużyny Diabła, ci którzy nie – do drużyny Anioła. Jak już wszyscy przejdą, to następuje przeciąganie kija, którego też nazywają ‘złotą kulą’, wołając przy tym:

– To Anielska kula!
– To Diabelska kula!

Jeśli jest ‘sędzia’, to on osądza, kto przechodzi do jakiej drużyny i która drużyna wygrała przeciąganie kija. Wygrani mianują kija swoim przydomkiem i wyrzucają go jak najdalej, żeby przegrani przynieśli go z powrotem.