Duet z Wiwatem
Katarzyna Hełpa-Liszkowska i Romuald Jędraszak.
Współpracują ze sobą od kilku lat prowadząc różnego rodzaju wydarzenia edukacyjno-artystyczne, bądź występując w roli gości-ekspertów w podobnych inicjatywach. Na swym koncie mają kilka cykli audycji w wielkopolskich placówkach oświatowych (realizowanych m.in. przez Pro Sinfonikę działającą przy Filharmonii Poznańskiej), udział w domach tańca organizowanych przez Dom Tańca Poznań oraz wiele imprez w kraju i za granicą (głównie dla tzw. Domów Polskich, min. w Wiedniu i Madrycie), a nawet dla Narodowego Muzeum Etnograficznego w Budapeszcie. Ostatnio współpracują także na innym polu – jako instruktorzy w Zespole Folklorystycznym “Szamotuły”, gdzie obok 40 osobowej grupy tanecznej dzieci i 30 osobowej grupie tanecznej dorosłych, rozwija się także prężnie 5-osobowa kapela dudziarska.
Folklor Wielkopolski
Mówiąc o wielkopolskim folklorze warto pamiętać, że Wielkopolska jako region etnograficzny nie jest tożsama z regionem administracyjnym. Podziały państwa były różne, a granice województw i powiatów zmieniały się na przestrzeni dziesięcioleci. W kontekście rozważań nad folklorem istotny jest region kulturowy, czyli ten, który wyznaczany jest zasięgiem występowania pewnych regionalnych cech m.in. obrzędów, instrumentów, form tanecznych, strojów, gwary, budownictwa i innych wyróżników kulturowych.
Granice Wielkopolski
Źródło: S. Chmielowski, Słownik nazw i wyrażeń związanych ze strojem ludowym w Wielkopolsce, Muzeum Okręgowe w Lesznie, Leszno 1995
Podział regionalny i strefy dialektów tanecznych w Polsce
Źródło: G. Dąbrowska, Tańcujże dobrze, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991, s. 15
Za jedną z najciekawszych dla etnografa prowincyj, uważać niewątpliwie należy Wielkopolskę, już to z powodu czysto-lechickich znamion dawnych jej mieszkańców, już z powodu jej zachodnich dzisiejszej Słowiańszczyzny kresach, położenia.
Wybrane tańce i zabawy wielkopolskie
Wielkopolski folklor taneczny jest bardzo bogaty i zróżnicowany, nie tylko subregionalnie, ale także lokalnie („co wieś, to inna pieśń”). Formami typowymi dla Wielkopolski, niezależnie od obszaru są wiwaty, przodki, chodzone i oberki (okrągłe). Oprócz nich występują także inne tańce, nierzadko o charakterze zabawowym, często tańce, które w pierwszej części mają konkretne figury, a druga część jest polką lub walcerkiem (np.: tańce, które polegają na naśladowaniu w pierwszej części jakiejś czynności, rzemiosła), wiele z nich to tańce „naniesione” ( o obcym rodowodzie – np.: formy lendrowe).
Na terenie Wielkopolski tańcom bardzo często towarzyszył śpiew (lub zaśpiew), wiele form ma nieregularną budowę, rozmaite tempa i niekiedy zmienne metrum.
Niektóre z tańców i zabaw występują w całej Wielkopolsce, pod tą samą nazwą, jednak w różnych wariantach lokalnych, czasem natomiast, odwrotnie, ten sam taniec, tańczony w podobny sposób inaczej jest nazywany w różnych miejscach. Istnieją w końcu także tańce związane z konkretnym obszarem i tylko tam występujące!
Tańce i zabawy z edycji 2016-17
Gaiczek zielony
Gaiczek zielony pięknie przystrojony
Po wsi sobie chodzi, bo mu się tak godzi.
Niechże chodzi, niechże chodzi |
Patrzy jak pszeniczka wschodzi |x2
Gaiczek zielony pięknie przystrojony
Po wsi sobie chodzi, bo mu się tak godzi.
Już skowronek nam zawitał,
Bociek wiosnę nam zaklektał,
Jaskółeczki gniazdka sprzęgły,
Kurki, gąski się wylęgły.
Gaiczek zielony pięknie przystrojony
Po wsi sobie chodzi, bo mu się tak godzi.
Foter
Stary ja Foter, stary ja
Róbcie wy wszystko co i ja
Nasza koza becy
Nasza koza becy
bo jo bolo plecy
nasza koza becała
bo po plecach dostała
nasza koza becała
bo po plecach dostała
Źródło: Glapa A., Kowalski A. , Tańce i zabawy wielkopolskie, PTL, Wrocław 1961
Przodek Szamotulski to taniec, w którym w pierwszej części partnerki popisują się swoją gracją chodząc przed partnerem a w drugiej części tańca para wspólnie wykonuje różne figury.
Co to za dzieweczka
Co to za dzieweczka idzie dło taneczka
Co tak ładnie tańcuje, tańcuje
Co tak ładnie tańcuje
A jo sama widze, że tak ładnie ide
A jo sama widze, że tak ładnie ide
Wszyscy mi sie dziwują, dziwują
Wszyscy mi sie dziwują.
W g(ł)ościńcu z(ł)ostała, dalij tańcowała
Do d(ł)omu iść nie chciała, nie chciała
Do d(ł)omu iść nie chciała
Matka przyleciała do d(ł)omu p(ł)ognała
Matka przyleciała do d(ł)omu p(ł)ognała
Nie bydziesz p(ł)o nocach tańcowała
Nie bydziesz tańcowała.
Spod z pieca gołombek
Spod z pieca gołombek, słuk sobie żołondek
la,la,la…
Spod z pieca, nie gruchoł, zżar jagły, nie dmuchoł.
la, al la…
Co ci to gołombku, cztyry dziury w żołondku
la, al la…
Źródło: Bobrowska M., Budzik K., Ziemia Szamotulska, w: Wielkopolskie Zeszyty Folkloru, 1/2007, Poznań 2007
Nitka
Nitko nitko, hej niteczko
Zawijajmy się w kółeczko
Nitki swojej nie zerwij
Nitki swojej nie zerwij
Lelija
Tańce i zabawy z edycji 2014
Szewczyk
Był tu szewczyk był.
Szył on buty, szył,
a po czymu po złotymu,
a po czymu a po dwa!
a po czymu po złotymu,
a po czymu a po dwa!
Źródło: Folklor Ziemi Lubuskiej, COMUK, Warszawa 1975
Chusteczka
Mam chusteczkę, mam jewdwabą komu ją daruję
kogo kocham kogo lubię tego pocałuje
dana moja dana chusteczka jedwabna
kogo kocham kogo lubię z tym też zatańcuję
Klaskany
Moja Maryneczka
Glapa A., Kowalski A. , Tańce i zabawy wielkopolskie, PTL, Wrocław 1961Polka węgierka (Zachodnia Wielkopolska)
Źródło: Kulka P., Wybrane tańce i zabawy folkloru wielkopolskiego, WBP i CAK, Poznań 2010
Wiwat bratu mymu
Marynia, Marynia
Praczki
W trakcie zabawy dzieci naśladują różne czynności związane z praniem w dawnych czasach. W zależności od potrzeb można dodawać i modyfikować kolejne czynności oraz wymyślać własne.
Tu prawą mam rękę a tu lewą mam
jak praczki pracują pokażę ja wam
tak piorą, tak piorą przez cały boży dzień | 2x
Tu prawą mam rękę…
tak płuką tak płuką przez cały boży dzień | 2x
Tu prawą mam rękę…
wieszają, wieszają przez cały boży dzień | 2x
Tu prawą mam rękę…
składają, składają przez cały boży dzień | 2x
Tu prawą mam rękę…
prasują, prasują przez cały boży dzień | 2x
Tu prawą mam rękę…
tańcują, tańcują przez cały boży dzień | 2x
Tolija
Tolijo chłopcy, tolijo
zróbcie to wszyscy jak i ja,
Oj dana dana, oj dan
oj dan dana, da dana
Zmieniany (Weksel)
Rada, nierada
Poszła niewiasta
Wielkopolskie instrumenty ludowe
Instrumenty dudowe
Wielkopolska jest bardzo interesującym regionem także pod względem instrumentarium – występują tu bowiem instrumenty, których nie spotyka się w żadnym innym regionie Polski. Oczywiście najbardziej charakterystyczne są instrumenty dudowe, do tego towarzyszące im pierwotnie mazanki, a w okolicach Szamotuł maryna. Oprócz nich na terenie Wielkopolski występują skrzypce, klarnety, basy i bębenki (te ostatnie na Ziemi Kaliskiej)
Najbardziej archaiczne to sierszeńki, które worek na powietrze wykonane mają z pęcherza wołowego lub wieprzowego. Posiadają tylko przebierkę melodyczną i mają zadęcie ustne. Dziś często wykorzystywane jako instrument szkoleniowy, choć kiedyś był to instrument pasterski. Występują one w Wielkopolsce środkowej i w Regionie Kozła, gdzie obok nich spotkać można kozła białego weselnego i kozła czarnego ślubnego. Oba instrumenty mają dymkę, umieszczoną pod prawą ręką grającego, który w ten sposób pompuje powietrze do worka. Kozły mają 2 piszczałki: melodyczną i burdonową. Ich worki na powietrze wykonane są ze skóry koziej – biały włosem “do góry”, a czarny włosem do wewnątrz.
Kozioł Weselny
Kozioł ślubny
Pozostałe dwie odmiany dud występują w Wielkopolsce południowej (rawicko-gostyńskie) i centralnej (bukowsko-kościańskie). Instrumenty posiadają przebierkę, bąka oraz dymkę. Tu worki wykonane są ze skóry bydlęcej. Przebierki dud wielkopolskich osadzone są od góry w stylizowanych główkach kozła i kozy, stąd też ich nazwy gwarowe: “kozioł” i “koza”. Oprócz wyglądu cechą charakterystyczną dud wielkopolskich jest zróżnicowana skala tonacji, gdzie niemal każdy z nich (prócz sierszeniek i kozła czarnego) posiada inną.
Dziś w Wielkopolsce muzyka dudziarska rozbrzmiewa od Połajewa po Rawicz i od Babimostu-Zbąszynia po Ostrów. W regionie co roku odbywa się kilka imprez gromadzących kapele dudziarskie i koźlarskie, których większość stanowią młodzi ludzie. Najlepsi z nich biorą udział w festiwalach np. na Słowacji, w Czechach, Niemczech, Hiszpanii czy Szkocji.
Generalnie dudy pochodzą z Azji, a za ich kolebkę uważa się Indie. Jest to instrument dęty stroikowy (pojedynczy klarnetowy lub podwójny obojowy). W zależności od budowy posiadają jedną przebierkę melodyczną oraz od jednego do trzech burdonów, choć są też takie, które nie posiadają żadnego burdonu. Dudy są bardzo starym instrumentem muzycznym, który w Polsce znany jest przynajmniej od XIV wieku. Potem dudy spotykamy na dworach królów (Zygmunt August), szlachty (Sanguszko), w wojsku, u mieszczan i chłopów. Jednymi z najbardziej popularnych muzykantów byli “duda i skrzypek”, przygrywający na gościńcu czy w karczmie do tańca. W kościołach po dziś dzień można zobaczyć figury aniołów czy pasterzy na obrazach przy żłóbku grających na dudach (Połajewo). Dziś w Polsce występuje osiem odmian dud, z czego pięć w Wielkopolsce.
Instrumenty strunowe
Mazanki
to rodzaj małych skrzypiec, żłobionych w jednym kawałku drewna – lekko wypukły spód, boki, szyjka i główka, podstrunnica i prostokątny guziczek stanowią całość. Mazanki mają tylko 3 struny. Grały z kozłem ślubnym. Były także instrumentem pasterskim. Od połowy XIX w. zaczęły wychodzić z użycia i zastąpione zostały skrzypcami strojonymi do stroju kozła.
Skrzypce podwiązane
to klasyczne skrzypce, których struny przewiązane były na 1/3 wysokości. Spowodowane to było strojem dud, który wymagał podwyższenia stroju skrzypiec. Skrócenie strun powodowało podwyższenie ich stroju o kwintę, co umożliwiało skrzypkowi wygodę podczas grania.
Maryna
jest instrumentem występującym na Ziemi Szamotulskiej wyglądem przypominającym nieco kontrabas, ale ma kształt trapezu. Cechą charakterystyczną są blaszane krążki (talerzyki) umieszczone na pręcie nad szyjką (na szczycie gryfu). Jest połączeniem chordofonu z idiofonem i pełni rolę rytmiczną – podczas grania dźwięk uzyskuje się poprzez pocieranie strun smykiem (przy czym często smyk trzymano nieruchomo, a poruszano maryną) oraz poprzez uderzenie nóżką instrumentu o podłogę, co powoduje brzęk talerzyków umiejscowionych na zwieńczeniu gryfu.
SKŁADY KAPEL
Wielkopolska centralna i południowa – kapele dudzierskie
Kapela dudzarska składa się z dudziarza i skrzypka (skrzypce podwiązne) – klasycznym skład jest dwuosobowy, jednak najnowsza tendencja to zwielokrotnienie tej obsady (kilku dudziarzy i skrzypków)
Wielkopolska południowa – Ziemia Kaliska
Wyróznikami kapel na Ziemi Kaliskiej były basy i bębenki – instrumenty te nie wystepowały na innych obszarach Wielkopolski
Wielkopolska zachodnia – kapele koźlarskie
Kapela koźlarska składa się z koźlarza, skrzypka i klarnecisty (klarnet Es)
Wielkopolska północna
Na północy wielkopolski, w okolicach Szamotuł w kalepeli występowały: klarnet C, skrzypce i maryna
Wielkopolskie Stroje Ludowe
O strojach wielkopolskich wiele by można pisać, wiele krojów, fasonów i fotografii prezentować… Zainteresowanych odsyłamy do wskazanych publikacji (-> bibliografia) lub placówek dysponujących strojami (np.: Muzeum Etnograficzne w Poznaniu)
Warto zaznaczyć jednak dwie sprawy:
Należy pamiętać, iż Wielkopolska jest bardzo zróżnicowana subregionalnie, co ma przełożenie także na stroje ludowe, chcąc zatem prezentować folklor wybranego subregionu, warto sięgać po takie stroje, jakie tam występowały (i oczywiście odpowiedni repertuar).
Strój regionalny nie jest niezbędny, aby móc prezentować folklor.
Warto sięgać po wielkopolskie tańce, zabawy i piosenki, nawet jeśli nie dysponujemy odpowiednimi strojami. Stroje regionalne można „zastąpić” strojami bardziej uniwersalnymi, nawiązującymi do kultury pasterskiej lub młodszej konwencji „podwórkowej” (przykłady na fotografiach) lub też tańczyć w jakimkolwiek innym stroju – ważniejszy jest aspekt niematerialny (tańce, muzyka…) niż materialny (stroje, rekwizyty…)
Wybrane przykłady dziecięcych strojów wielkopolskich
Strój szamotulski
Zespół Folklorystyczny „Szamotuły”
Strój Zachodniej Wielkopolski
Zespół Folklorystyczny „Szamotuły”
Strój biskupiański
Dziecięcy Zespół Biskupiański przy Przedszkolu Samorządowym Pod Świerkami (www.biskupizna.pl)
Stroje Ziemi Jarocińskiej
Zespół Folklorystyczny „Snutki” (www.snutki.pl)
Stroje Ziemi Kaliskiej
Zespół Pieśni i Tańca „Tursko” (www.goluchow.pl)
Inspiracje „pasterskie”
Zespół Folklorystyczny „Szamotuły
Inspiracje „podwórkowe”
Zespół Folklorystyczny „Nadwarcianie”
Inspiracje “podwórkowe”
Zespół Folklorystyczny „Szamotuły”
Bibliografia
BIBLIOGRAFIA
- Bobrowska M., Wielkopolski folklor taneczny, w: Wielkopolskie Zeszyty Folkloru, 1/2005, Poznań 2005.
- Bobrowska M., Budzik K., Ziemia Szamotulska, w: Wielkopolskie Zeszyty Folkloru, 1/2007, Poznań 2007.
- Brencz A., Wielkopolska jako region etnograficzny, Wyd. UAM, Poznań 1996.
- Brencz A., Wielkopolski rok obrzędowy. Tradycja i zmiana, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2006.
- Bukraba I., Kultura ludowa na co dzień, Warszawa 1990.
- Burszta J., Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985.
- Burszta J., Współczesny folklor widowiskowy. Zarys postaci zjawiska. W: Lud, t. 56, 1972.
- Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, T.II, warszawa 1960.
- Bystroń J.S., Etnografia Polski, Warszawa 1947.
- Bystroń J.S., Kultura ludowa, Warszawa 1947. Bzdęga J., Biskupianie, COMUK, Warszawa 1992.
- Chmielowski S., Słownik nazw i wyrażeń związanych ze strojem ludowym w Wielkopolsce, Muzeum Okręgowe w Lesznie, Leszno 1995,
- Cierniak J., Źródła i nurty polskiego teatru ludowego, Ludowa spółdzielnia wydawnicza, Warszawa 1963.
- Czy zmierzch kultury ludowej, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Stopka”, 1997.
- Dahlig P., Muzyka ludowa we współczesnym społeczeństwie, Warszawa 1987.
- Dahlig P.Tradycje muzyczne a ich przemiany. Między kultura ludową, popularną i elitarną Polski międzywojennej, Warszawa 1998.
- Dąbrowska G., Obrzędy i zwyczaje doroczne jako widowisko, CPARA, Warszawa 1972.
- Dąbrowska G., Taniec w polskiej tradycji. Leksykon, Warszawa 2005/2006
- Dąbrowska G. , Tańcujże dobrze, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991
- Duda i kozieł, red. Janusz Jaskulski, 1 – 6, 1998 – 2002
- Dydowiczowa J., Zwyczaje i obrzędy doroczne, W: Kultura ludowa Wielkopolski, t.III, Poznań 1967
- Rok obrzędowy wczoraj i dziś, w: Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej, red. J Burszta, Poznań 1964.
- Folklor w życiu współczesnym. Materiały z Ogólnopolskiej Sesji naukowej w Poznaniu, 1969, red. Linette B., Poznań 1970
- Folklor Ziemi Lubuskiej, COMUK, Warszawa 1975
- Folklorystyka. Dylematy i perspektywy, red. Simonides D., Opole 1995 Glapa A., Kowalski A. , Tańce i zabawy wielkopolskie, PTL, Wrocław 1961
- Gloger Z., Encyklopedia Staropolska, warszawa 1958
- Janiszewski A., Wielkopolskie dudy, kozioł weselny, kozioł ślubny i sierszenki. Podręcznik nauki gry na wielkopolskich instrumentach ludowych z ilustracjami, Poznań 1971i Poznań 2006 /ed. II uzupełn. red. Kazimierz Budzik +DVD/
- Klimaszewska J. Doroczne obrzędy ludowe, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej t.2, 1981
- Kolberg O., DWOK T. 9-11, Wielkie Księstwo Poznańskie I – 111, 1963
- Kotula F., Muzykanty, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1979.
- Kulka P., Wybrane tańce i zabawy folkloru wielkopolskiego, WBP i CAK, Poznań 2010
- Kultura ludowa Wielkopolski, T. 1-3, praca zbiorowa, Poznań 1967
- Lange R., Historia badań nad tańcem ludowym w Polsce, [w:] Lud, nr 51 (2), 1968
- Lange R., O istocie tańca i jego przejawach w kulturze. Kraków 1988
- Lange R., Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu: metoda pracy i kwestionariusz, Toruń 1960.
- Lange R., Znaczenie tańca we współczesnej kulturze europejskiej: przegląd ogólny, [w:] Taniec – choreologia – humanistyka, Poznań 2000.
- Michalikowa L., Tradycyjne zabawy ludowe, COMUK, Warszawa 1977 Nowe obyczaje i obrzędy. Szkice, red. Wieliczko T., Warszawa 1977. Ogrodowska B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2005.
- Pełka L., Rytuały. Obrzędy, Święta, Warszawa 1989
- Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność, Warszawa 1980.
- Piosenki szamotulskie, red. Just J., Towarzystwo Kultury Ziemi Szamotulskiej, Szamotuły 2006.
- Sobieska J., Ze studiów nad folklorem muzycznym wielkopolski, Kraków 1972.
- Sobiescy J., M. , Polska muzyka ludowa i jej problemy (red. L. Bielawski), Kraków 1973
- Staszczak Z., Wielkopolskie przemawianie obrzędowe, w: Wielkopolskie Zeszyty Folkloru, 1/2002, Poznań 2002
- Stęszewski J., Folklor i folkloryzm. Wczoraj, dziś i jutro. w: Gadki z chatki, nr 50, 1/2004
- Suknia wydaje ludzkie obyczaje. Wielkopolskie stroje ludowe, praca zbiorowa, Wyd. Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2005
- Szczypka Józef, Kalendarz polski, Warszawa 1979.
- Szymanderska Hanna, Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2003.
- Uryga J., Rok Polski z życiu, w tradycji i obyczaju ludu, Włocławek 2003.
- Wielkopolska Nasza kraina, red. Włodzimierz Łęcki, t. I, Rzecz o współczesności i przyrodzie, Poznań 2004.
- Wielkopolska Nasza kraina, red. Włodzimierz Łęcki, t. II, Rzecz o historii i pamiątkach z przeszłości Wielkopolski, Poznań 2004.
- Wielkopolska Nasza kraina, red. Włodzimierz Łęcki, t. III, Rzecz o wybitnych ludziach, kulturze ludowej i turystyce Wielkopolski, Poznań 2004.
DYSKOGRAFIA
- „Wielkopolska. Muzyka źródeł”, CD Polskie Radio 1997
- „Skrzypki ładnie grajum, dudki ładnie brzynczum… Granie i śpiywanie z Bukówca Górnygo”, CD Bukówiec Górny 2000
- „Pastuszkowi Grocze spod Zbąszynia. Kolędy i pastorałki”, CD Zbąszyń 2005
FILMY
- „Kozioł śpiewający”, Kazimierz Mucha, Lidia Żarów-Manszewska, WFO Łódź 1972
- „Dudy z krzywym rogiem i kozioł z długim bąkiem”, Anna Biedak-Stuligrosz, Janusz Jaskulski, Vimax Poznań 2000
- „Dziecięco-młodzieżowa Kapela Dudziarska CKiS w Lesznie”, DVD Kazimierz Budzik, Wojciech Olejniczak, CKiS Leszno 2005
