Śląsk Opolski
Terminy, które używane są dla określenia regionu to: Śląsk Opolski, Opolszczyzna, województwo opolskie. Nie są one równoznaczne, mają odmienne pochodzenie, zakres oraz znaczenie, podobnie jak różną liczbę przeciwników i zwolenników. Położenie regionu w bliskim sąsiedztwie Niemiec determinowało jego dzieje oraz zmiany cywilizacyjne, które przebiegały tu szybciej niż w innych częściach Polski. Wielokrotnie w ciągu wieków granice oraz przynależność państwowa opolskiego zmieniała się, co wywarło wpływ także na muzykę. Mówiąc o tradycyjnej muzyce wiejskiej najczęściej ma się na myśli muzykę ludności rodzimej. Jednak należy pamiętać także, że po II wojnie światowej część ludności rodzimej opuściła swoje miejsce zamieszkania, a na tereny opolskiego przybyli ludzie z innych regionów Rzeczypospolitej, łącznie z mieszkańcami terenów należących do niej przed wojną z tzw. kresów. Badania z lat 50-tych mówią o prawie równej liczbie ludności napływowej w stosunku do autochtonicznej. Przybysze z Kresów, Małopolski czy Żywiecczyzny przywieźli ze sobą swój bagaż kulturowy a więc także muzykę.
Stan zachowania folkloru muzycznego Śląska Opolskiego nie jest znany. Nie doczekał on się do tej pory całościowego opracowania. W regionie obecny jest przeważnie na scenie w różnym stopniu stylizacji w zależności od potrzeb występu. To sprawia, że tradycyjne oblicze muzyki ludowej jest bardzo słabo znane w regionie oraz poza nim.
Pieśni ludowe regionu opolskiego tak, jak w pozostałych częściach Polski wykonywane były a capella. Śpiewano je jednogłosowo i w odpowiedniej technice oraz manierze wykonawczej przynależnej lokalnej społeczności. Repertuar oraz sposób jego wykonywania związany z obrzędowością doroczną i rodzinną oraz po prostu życiem codziennym ludności wiejskiej nabywano drogą transmisji międzypokoleniowej. Od lat 30-tych XX w. w pieśniach pojawia się wielogłosowość, prawdopodobnie inspirowana działalnością stowarzyszeń muzycznych oraz kościoła tj. muzyki organowe, chórów itp.
Znane były także przyśpiewki, krótkie formy, często o budowie zwrotkowej, które były związane z obrzędami np. weselnymi, ale też po prostu z zabawą. Śpiew towarzyszył również niektórym tańcom. Teksty przyśpiewek przekazywano z pokolenia na pokolenie, ale wiele z nich miało charakter improwizacyjny i było komentarzami do aktualnej sytuacji, której towarzyszyły. Wymagały od śpiewaka znajomości stosunków międzyludzkich, gdyż często treść ich była bardzo dosadna i bezpośrednia. Tematyka przyśpiewek to nie tylko zabawa, frywolność i rubaszność. Czasami dotykały takich tematów jak przemoc w rodzinie, chęć ucieczki od rzeczywistości itp. Tekst przyśpiewek śpiewano pomiędzy granymi przez muzykantów melodiami. Muzykant dogrywał do przyśpiewki i korespondował z melodią. Była to swoista rozmowa ze śpiewakiem.
Tańce opolskie, podobnie jak tańce całego regionu śląskiego, często mają budowę dwu- lub wieloczęściową, gdzie pierwsza część jest tańcem układowym, a ostatnia – tańczonym wirowo walczykiem lub poleczką. Poszczególne części różnią się tempem wykonania, zazwyczaj taniec wieloczęściowy zaczyna się wolniej, kończy szybciej. Wśród melodii tanecznych oraz pieśni opolskich wiele jest utworów o cechach chodzonego/poloneza. Ciekawym zjawiskiem w śląskim folklorze tanecznym są tańce trójkowe. Na Śląsku Opolskim, podobnie jak w innych regionach Polski i państw sąsiednich, występują także tańce zawodowe naśladujące pracę rzemieślników. Tańce opolskie cechuje pewien umiar, porządek i rozwaga – mówi się, że są to także cechy samych Ślązaków.
Materiały z konferencji on-line
Iwona Wylęgała – Warsztaty pieśni dla dzieci ze Śląska Opolskiego cz. 1
Iwona Wylęgała – Warsztaty pieśni ze Śląska Opolskiego, które mogą być przydatne do pracy z dziećmi cz. 2
Iga Fedak – Warsztaty zabaw z Górnego Śląska przy akompaniamencie muzycznym
Nagrania muzyczne do pracy z dziećmi.
Opublikowaliśmy 5 utworow z których możesz skorzystać w pracy z dziecmi.
Wyliczanki
Ans, sram, dram
Pike, pike kuli gram.
Bure, bure a ta tam,
As, sran, pika ran.
Cedin, zadin,
Tajta, rajta,
Pindu, lindu,
Ochma, dochma,
Figura dziks!
Edum, dedum, didum, dala,
Ecum, cecum, cicum, cala,
Edum, dedmu, chołki, połki,
Idź do szewca strugać kołki.
Ententino
Sabarakitino
Sabaraka i tabaka
Rabibus ententus.
A mój wujek jest fryzjerem,
Goli brody glaspapierem,
Gdy zabraknie glaspapieru,
Goli pompką od roweru.
Bach, bach, bach,
Kapela gra
A pod kapelą
Dwie myszy siedzą.
Bach, bach, bach.
Byku, byku, bom, bom.
Mosz tabaka? Mom, mom.
Kaj ją mosz?
We chlywiku!
Witom cie, ty stary paskudniku!
Ecie, pecie, gdzie jedziecie?
A do budy, ciap!
Ecie, pecie, co tam masz?
Ecie, pecie, jabłko.
Ecie, pecie, kto ci dał?
Ecie, pecie, tatko.
Ecie, pecie, gdzie kupił?
Ecie, pecie, w mieście.
Ecie, pecie, ile dał?
Ecie, pecie, dwieście.
Graj muzyczko, graj,
Jutro momy fraj.
A pojutrze zaś do szkoły,
Coby z nos niy były woły.
Ajnc, cwaj, draj.
Jeden, dwa, trzy,
Szumno pani patrzy.
Jest tu jeden między nami,
Co się skadził kartoflami.
To jest tyn
Od tej baby syn.
Kokot myśloł ło niedzieli,
A w sobota łeb mu ścieli.
Wsadziyli go do gara,
Uwarzyli za kara.
Raz, dwa, trzy,
Kryjesz ty!
Maryka, ciup, ciup, ciup
Uwarzyła garniec krup,
Uwarzyła roboka,
Dostała chłopa słopoka.
Raz, dwa, trzy,
Wychodź ty!
O je-je-je,
Co się dzieje?
U Soboty są złodzieje!
Jedyn chudy, drugi tłusty,
Łoba wpadli do kapusty.
Piosenki i przyśpiewki
Przyśpiewki
O, ty Jajśku opypciały
nie bandom cie dziouchy chciały
dziouchy, dziouchy, ani gdowy
bojś ty pousoł starce kozy
kole mie sie nie łobroucej
pinionzków sie nie utorucej
bo to wsystko podaremnie
nie bandzies mioł zonki ze mie
za studołą za kapustą
namouwoł się chudy z tustą
tak długo się namouwali
az kapusta podeptali
nie bana jou zuru jadła
bo by se mie krasa spadła
ale bana kafej piuła
to jsie bana rumieniuła
Technika śpiewu
Czyjesz to poleczko
Zabawy ze śpiewem
Cajzik/Kozierok
Inne nazwy: kołomajki (w Beskidzie Śląskim)
Cajzik, cajzik, zima mróz,
Kaj ty bandziesz jajca niósł?
W lesie, w lesie, na dambie
Tam ci gniazdo nie zmarznie.
Cazjik, cajzik, kaś ty bał?
We szpitolu myszy bjił.
A któż ci je odbiyroł?
Kotek mi je zeżyroł.
LUB
Kozieroka tańcujcie,
Jeny pieca szanujcie.
Piec się przido na zima,
Nie kożdy mou pierzina.
Nie chcę cię znać
Nie chcę Cię, nie chcę Cię,
Nie chcę Cię znać.
Chodź do mnie, chodź do mnie,
Rączki mi dać.
Prawą mi daj, lewą mi daj
I już się na mnie nie gniewaj!
Nie chcę Cię, nie chcę Cię,
Nie chcę Cię znać.
Chodź do mnie, chodź do mnie,
Rączki mi dać.
Prawą mi dać, lewą mi dać
Będziemy razem tańcować!
Proponowany tekst gwarowy:
Nie chca cia, nie chcą cia,
Nie chcą cia znouć,
Pódź do mie, pódź do mie,
Rączka mi douć.
Prawa mi dej, lewa mi dej
I już sie na mie nie gniewej!
Monika
Żodno mi się nie podobo,
Ino Monika,
Co smażyła i warziła
Wele kóminka.
Gołąbek
Spod z pieca gołómbek,
Roztrzasł se żołóndek,
Spod z pieca, nie gruchoł,
Zjod kasza, nie dmuchoł.
Grozik
Inne nazwy: tąpany, straszak
Poszło dziewczę po ziele,
Po ziele, po ziele,
Nazbierało niewiele,
Niewiele, bęc!
Przyszed do niej braciszek,
Połamał jej koszyczek:
Łoj, ty ty,
Łoj ty, ty,
Za koszyczek zapłać mi!
Szkolorz
Inne nazwy: czworok, rechtor, litery, siedmiokroczek
Jak jou chodził do szkoły,
Uczyły mie rechotry,
Jeden, dwa, trzi, sztyry,
To są piykne litery.
Owczarek
Inne nazwy: łowcarecek, klapok, owczareczek, owczarzyczek, owczarczyczek
Owczareczek nasz wygnoł owce wczas,
A jo za nim ze śniodaniym,
A on uciek w las!
Proponowany tekst gwarowy:
Łowcarecek nos, pognoł łowce wcas.
A jou za nim ze śnoiudaniym,
A łón łuciek w las.
Tańce i zabawy bez śpiewu
Nauka kroku polki
Kot
Uczestnicy zabawy tworzą jeden szereg, trzymając się. Szereg biegnie coraz szybciej, aż ogon się wywróci.
Krakowianka
Czyjeż to poleczko, co nie je łorane,
Nie bandom tam chodzić moje nóżki na nie.
Ref.: Tra, la la la…
Moje nóżki chodzić, ani rączki robić,
Boby się musiało strzebło, złoto rodzić.
Czyjeż to poleczko, drobne zagóneczki,
Zarosła mi dróżka do mej kochaneczki.
Nie zarosłać łóna pokrziwom ni trouwom,
Jeno mi zarosła tą ludzką obmową.
Bo te stare baby roboty nie mają,
chodzą po chałupach jeno klekotają.
Pójda’ do kowoula, dom narobić kotek,
Pozawierom babom pyski, niech nie robióm plotek!
Ściyrka
„Ściyrka” oznacza zupę, do której ściera się twarde ciasto. Czynność ta w tańcu symbolizowana jest przez krok szkroboka (przesuwanie nogami po podłodze na przemian). W pierwszej części tancerze stoją naprzeciw siebie i wykonują kroki szkroboka w rytm melodii, a w drugiej tańczą walczyka w parach.
Szewiec
Taniec w parach, w którym tancerze naśladują ruchy związane z pracą szewca. W pierwszej części nawijają i rozciągają dratwę stojąc naprzeciw siebie, a w drugiej tańczą polkę w parach.
Bulger
Taniec, w którym partnerzy podają sobie ręce za plecami, prawa do prawej, lewa do lewej (na krzyż) i przesuwają się skosami raz w prawo, raz w lewo, sekwencją kroków: prawa, dostaw, lewa, dostaw, prawa, lewa, prawa, dostaw i dalej ta sama sekwencja od lewej nogi.
Poloneiz
Trojok (trojak)
Zasiali górale owies, owies,
Od końca do końca, tak jest, tak jest.
Zasiali górale żyto, żyto,
Od końca do końca wszystko, wszystko.
Mietlorz
Inne nazwy: mietlourz, polka z mietłą, na mietle
W zabawie bierze udział o jednego więcej chłopca niż jest dziewcząt. Uczestnicy zabawy stają w dwóch szeregach według płci. Jeden chłopak stoi między nimi z miotłą. Gdy kapela gra pierwszą, wolną część melodii, „mietlorz” pilnuje, żeby szeregi trzymały się z daleka od siebie. Gdy kapela zacznie grać drugą, szybką część, mietlorz rzuca miotłę na ziemię i dobiera sobie partnerkę. Reszta uczestników również dobiera się w pary, a osoba bez pary zostaje nowym mietlorzem.
Skoukany (skokany)
Skokany to rodzaj polki tańczonej w parach, w której zamiast zwykłego kroku polkowego każdy tancerz skacze dwa razy na jednej nodze w jednym takcie. Kapela gra melodię z początku wolno, a potem coraz szybciej. Był to taniec dla młodych, ze względu na dużą ilość podskoków.
Mamlas
„Mamlas” oznacza ciamajdę, ślamazarę. Wzięło się to stąd, że nieuważny tancerz przy tańczeniu mamlasa może ukłonić się wypiętej partnerce lub partnerowi, co wzbudzało ogólny śmiech. Taniec mazurkowy – w pierwszej części tancerze tańczą śląską mazurkę, a w drugiej wykonują obrót trzema krokami, a następnie nisko się kłaniają.
Bibliografia
LITERATURA
Bazielich B., Śląskie stroje ludowe, Chorzów 1997.
Cieślikowski J., Wielka zabawa, Ossolineum 1985.
Dąbrowska G. , Tańcujże dobrze, Warszawa 1991.
Dąbrowska G., Taniec w polskiej tradycji. Leksykon, Warszawa 2005/2006.
Dąbrowska G., W kręgu polskich tańców ludowych, Warszawa 1979.
Folklor Górnego Śląska, pod red. D. Simonides, Katowice 1989.
Gerlich M. G., Strachy: w kręgu dawnych śląskich wierzeń, Katowice 1989.
Gorzechowska J., Mało nas, mało nas…: polskie dziecięce zabawy ludowe, Warszawa 1978.
Lange R., Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu: metoda pracy i kwestionariusz, Toruń 1960.
Marcinkowa J., Sobczyńska K., Folklor Górnego Śląska, Warszawa 1973.
Michalikowa L., Tradycyjne zabawy ludowe, Warszawa 1977.
Podgórscy B. i A., Mitologia śląska, czyli Przywiarki śląskie. Leksykon i antologia śląskiej demonologii ludowej, Katowice 2011.
Polski strój ludowy ze śląskim suplementem w fotografii Stanisława Gadomskiego i Barbary Kubskiej, Tychy 2016.
Pośpiech J., Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku , Opole 1987.
Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole 2010.
Simonides D., Ele mele dudki. Rymowanki dzieci śląskich, Katowice 1985.
Simonides D., Śląski horror. O diabłach, skarbnikach i utopcach, Opole 2013.
Śląskie uciechy i zabawy, pod red. I. Bukowskiej-Floreńskiej, Bytom 1991.
Świtała-Mastalerz J. i Światała-Trybek D., Na placu, w sieni i piwnicy. Śląski świat graczek i bawidołków, Ruda Śląska 2012.
Tacina, J., Śląskie tańce ludowe. T. 1-3. Bielsko-Biała 1981-1987.
Turek K., Folklor dziecięcy. Dziedzictwo kulturowe Śląska: materiały pomocnicze z zakresu edukacji regionalnej, Katowice 2002.
Turek K., Śląskie pieśni ludowe ze zbiorów rękopiśmiennych Stanisława Wallisa, Katowice 2000.
Zakrzewski B., Pieśni ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy, Wrocław 1970.
INNE ŹRÓDŁA
Mapa Obrzędowa Górnego Śląska: http://mapaobrzedowa.pl/mapa/
Pieśni dla dzieci i młodzieży ze zbiorów A. Dygacza: http://www.zespolslask.pl/files/Spiewnik%20-%20A.Dygacz.pdf
Śląsk. Muzyka źródeł, CD Polskie Radio
Śląska Biblioteka Cyfrowa: https://sbc.org.pl/dlibra
NAGRANIA ARCHIWALNE TRADYCYJNEJ MUZYKI LUDOWEJ Z OPOLSKIEGO
Polskie pieśni ludowe na Śląsku Opolskim przez Paula Schmidta w 1913 r. na fonograf zebrane, Pierwsze nagrania muzyki tradycyjnej dokonane na Śląsku Opolskim ze Zbiorów Archiwum Fonograficznego w Berlinie (Berliner Phonogramm-Archiv) (The Oldest Sounds Documents of Polish Traditional Music vol. 2, 2017) o płycie:
http://www.ispan.pl/pl/wydawnictwa/wydawnictwa-plytowe/polskie-piesni-ludowe-na-slasku-opolskim-przez-paula-schmidta-w-1913-r.-na-fonograf-zebrane
śląska biblioteka cyfrowa: https://www.sbc.org.pl/dlibra
Seria Muzyka Źródeł, vol. 12, Śląsk., II Program Polskiego Radia, 2013 o płycie: https://sklep.polskieradio.pl/pl/p/Muzyka-zrodel-vol.-12-Slask/406
NAGRANIA WSPÓŁCZESNE
Internet
Nagrania video pieśni z opolskiego od 2016 r., kanał użytkownika Pieśni Bezscenne, https://www.youtube.com/channel/UCcJKJp9xzyavunykJeMpesA
Nagrania audio śląskich pieśni z opolskiego od 2016 r., profil użytkownika Folk Songs from Silesia, https://soundcloud.com/user-112794056
Projekt “Roger 2019”
12 pieśni ze śpiewnika Juliusa Rogera w Wikipedii Źródla: https://pl.m.wikisource.org/wiki/Kategoria:Audio_Pie%C5%9Bni_Ludu_Polskiego_w_G%C3%B3rnym_Szl%C4%85sku?fbclid=IwAR07CsHkQFTxAA79fGbVqUiBtEAtC9hZnYoovwDUUcDCWm4tc1zzQ0WPpuw
wydawnictwa płytowe
Spisla Wiktor, Pieśni ludowe z moich okolic. Wiktor Spisla a capella, Radio Opole, 2018
o płycie: http://www.gesle.folk.pl/?&akcja=szczegoly&rok=2019&id=82
Zespół Śpiewu Tradycyjnego „Niezle Ziólka”, „Niezłe Ziółka” w: Folkowe Planety, Radio Opole 2015
o płycie: http://www.gesle.folk.pl/?&akcja=szczegoly&rok=2017&id=28
Inne
Odcinek cyklu filmowego „Szklakiem Kolberga” z panią Edeltraudą Krupopp z Kamienia Śląskiego,
https://vod.tvp.pl/video/szlakiem-kolberga,ifi-ude-edeltrauda-krupop,39135308
blog o pieśniach ludowych z Opolszczyzny: projekt Pieśni Bezscenne” piesnibezscenne.blogspot.com
o pieśniach i wydarzeniach promujących folklor śląski, w tym opolski:
profil projektu Pieśni Bezscenne: https://www.facebook.com/piesniludoweopole/
grupa śląsk folkowy: https://www.facebook.com/groups/181693781929886/
strona śpiew tradycyjny opole: https://www.facebook.com/%C5%9Apiew-Tradycyjny-Opole-253037908047046/
WYBRANA LITERATURA W DRUKU I INTERNECIE
Dworzak Elżbieta, Goc Małgorzata, Pochodzenie terytorialne ludności napływowej i geografia powojennych osiedleń na wsi opolskiej. Zestawienie danych źródłowych z zachowanych rejestrów osiedlonych i protokołów przekazania gospodarstw, „Opolski Rocznik Muzealny” 2011, t. 18, cz. 2, s. 34.
Dygacz Adolf, Ligęza, Józef , Pieśni ludowe Śląska Opolskiego, Kraków 1954
Retecka Ewa, Śląskie tradycje muzyczne Opolszczyzny na przykładzie gminy Ozimek, „Etnomuzykologia Polska” 2017/2, s. 64-74; http://www.etno.imuz.uw.edu.pl/etnomuzykologia-polska-2017-nr-2/
Sobiescy Jadwiga i Marian , Polska muzyka ludowa i jej problemy, Kraków 1973
Świerc Piotr, Charakterystyka i struktura melodii opolskiej pieśni ludowej, „ Opolski
Rocznik Muzealny”, 1968, t. III, s.279
Turek Krystyna, Pieśni ludowe na Górnym Ślqsku w XIX i w poczgtkach XX wieku, Katowice 1986
Ziółkowska – Wężowicz Dobrosława, Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII – XX w., Wrocław 1991
Wylęgała Iwona, Pieśni spoza sceny, czyli tradycyjne pieśni ludowe na Śląsku Opolskim. Podsumowanie projektu badawczo-edukacyjnego „Pieśni Bezscenne”, „Opolski Rocznik Muzealny” 2016, t. XXII
Wylęgała Iwona, Szlajfki, cankle i te łone, https://pismofolkowe.pl/artykul/szlajfki-cankle-i-te-lone-4836
